रंगधून

आयुष्यात काही क्षण सावळ्याच्या बासरीतून यमुना पाझरावी तसे तराळत येतात. मनाचा रीता डोह मग भरभरून ओसंडतो. आयुष्याचं गोकुळ होतं. स्वप्नांच्या किनार्र्यावर राधा नाचू लागते आणि रंगाचं कारंजं होतं. वसंत आला की, अशी रंगधून निनादू लागते. या रंगाला स्वरगंधाची गोड खळी पडलेली असते. या अश्या वातावरणात कायम शहाणे असणार्र्यांनाही वेड लागावं. जीवनाला जगण्याचं खूळ लावणारे हे दिवस असतात. दिवसाच्या धगीनं रात्रही पेटत राहते, मग गात्रांची काय कथा? रात्र फुलत जाते अन रात्रीची फुलं होतात. फुलं म्हणजे रंग आणि गंधांचे कोवळे दूतच. या दिवसांत मग फुलांच्याच चर्चा असतात. फुलांच्याच भेटी होतात, भेटीचीही फुलं होतात. भेटींची झालेली ही फूलं मग अनंतापर्यंत सोबत करतात. फुलांच एक बरं असतं. फुलं कोमेजली तरी त्यांच्या सुगंधांचा अर्क करून ठेवता येतो. अत्तरानं माणूस धूंद होतो, पण बेधूंद होत नाही. अत्तरानं अस्तीत्त्व मोहित होईल, पण अत्तराची नशा नाही चढत . अत्तर हृदयाचा ताबा घेतं, मेंदुला गुलाम नाही बनवीत. निर्व्याज, निष्पाप फुलांची दारू कशी होणार? सुगंध देऊन विलीन होणारं अत्तर होणं, हे फुलांचं प्राक्तन असतं. म्हणून फुलं कोमेजली की, त्यांच निर्माल्य होतं, कचरा नाही.

फुलांचा गंध श्वासात गोठवून घेतला अन डोळे मिटले की, मनात रंगवेलींची नक्षी उभी राहते. पण, गंधवेडानं श्वासांची कोरीव शिल्प होण्यासाठी सजीवांनी रंगांशी प्रामाणीक असण्याची गरज असते. समर्थपणाचा ॐकार जागविल्याशिवाय रंगांशी जवळीक साधता येत नाही. मुळात रंगून जायचे असेल, तर मनाची पाटी कोरी हवी. रंगता कशातही येतं; पण त्याआधी अस्तीत्त्व फुलांवर पडलेल्या दवबिंदूंसारखं निर्मळ असायला हवं. त्यासाठी सामान्यांनी पूजा करावी. पूजेनं मन निरभ्र होतं. निरभ्रता नेहमीच विशाल असते. अनंताच्या या टोकापासून त्या टोकापर्यंत पसरलेली असते. सकल जिवांचा दरवळ असा अनंतापर्यंत पोचण्यासाठी पूजा करायला हवी. पूजेतही रंगून जाता येतं आणि पूजा कशाचीही करता येते. प्रतीकांचीही आणि परमेश्वराचीही! ज्याला फुलं, त्यांच्या रंग गंधासहित कळली, त्याला पूजा कळते.पूजा फुलांचीही करता येते. फुलांच्या पूजेची मग कवीता होते. कविता मग तिच्या असंख्य रंगांसह अस्तीत्त्वाचा तळ गाठते. आपल्या अस्तीत्त्वाचीही पूजा करता येते. अस्तीत्त्वाची पूजा हा प्रतीकातून परमेश्वराकदे जाण्याचा मधला टप्पा आहे. या प्रवासात अस्तित्त्वाच्या तळाशी अधिष्ठीत झालेल्या कवितेची भेट होते. 'मी कोण ?' या प्रश्नाचे उत्तर केवळ कविताच देउ शकते. पूजा कवितेचेही करता येते. मग शब्दांची फुले होतात. कवितेलाही रंग चढतो. रंग मग शब्दांनाही सोडत नाही. अस्तीत्त्व कातर झालेल्या जीवांना हे रंगच शांत करतात. पूजा रंगांचीही करता येते. ही पूजा साधली की पानांचीही फूले होतात. वसंताला ही पूजा साधलेली आहे. म्हणूनच मग वसंतात पानेही विविध रंगात रंगून जातात. वसंतपूजाही होते. झंकारलेल्या हृदयाची माणसं वसंताची पूजा करू शकतात. मनात एकदा प्रेमाचा मोगरा फूलला, की वसंतपूजा नकळत सूरु होते. माणूस हळवा झाला की, उंबरे अडवितात त्याला; पण उंबरठा ओलांडल्याशिवाय माणूसपणही गवसत नाही. झंकारलेल्या आयुष्याचे अर्थही गहाण असतात, हे खरे असले तरीही वसंताची मनोभावे पूजा केली, तर जिथे वाट निसरडी होते, तेथून मागे फिरण्याचं कौशल्य आपोआपच अंगी येतं. पण त्यासाठी माणूसपण जागवावं लागतं. फुलांचं हळवेपण कळावं लागतं. रंगांधळ्यांना माणूस होता येत नाही. असे रंगांधळे मग रंग वाटून घेतात. रंगांवर अधीकार सांगतात.


रंग कधीच कुणाचे गुलाम नसतात. स्वतःचेही! समर्पणाचे दूसरे नाव म्हणजे रंग. एकमेकांत मिसळतांना स्वतःचे संपूर्ण अस्तीत्त्वच विरवून टाकण्याचं कसब रंगातच असतं. नव्हे, तो त्यांचा निसर्गस्वभाव असतो. तरीही रंग एकमेकांचे स्वतंत्र अस्तीत्त्व नाकारत नाहीत. सहजीवनाची दिक्षा रंगांकडूनच घ्यावी. आपल्या अस्तीत्त्वाच्या सार्र्याच कक्षा रंगात न्हाऊन निघाल्या आहेत. शब्दरंग, काव्यरंग, भक्तीरंग, मनोरंग, प्रेमरंग... रंगांच्या या प्रवासात श्रीरंगाची भेट कधीही होवू शकते, पण त्यासाठी रंगांशी रंगांइतकंच समर्पित असावं लागतं. प्रेमाच्या सप्तरंगात विलीन व्हावं लागतं. आपण द्वेषासाठी पायघड्या अंथरतांना प्रेमाला मात्र नकार देतो. जीवनाचे जड ओझे निमूटपणे वाहतांना बकुळफुलांच्या भारालाच भितो.

एकदा तरी प्रेम करावं. लैलाच्या मजनूला स्मरावं. शिरीनच्या फरहादला स्मरावं. कृष्णवेड्या राधेला स्मरावं... मग जीवनाला 'गिरिधर गोपाल' म्हणत विषही प्राशन करता येतं. पचविता येतं. प्रेम अंकुरलं हृदयात की, हे फार सोपं होतं. रात्रीला चांदण्याची फुलं होतात. स्निग्ध रंगात वेल्हाळ झालेल्या रात्री तिच्या गात्रांची फुलं होतात. फुलांकडे वेळ थोडा असतो. मग ते खळखळून हसून घेतात, प्रत्येक क्षण जगून घेतात. अनासक्त अनावर झालेली ती मग हळूच त्याचा हात ओढून घेते आणि डोळ्यातील काजळाने त्याच्या हातावर लिहीते - 'प्रेम!' प्रवास असाच सुरु होतो. असे झंकारलेले जीव काहीही करायला तयार असतात. अशी प्रत्येक रात्र उजळलेल्या सकाळीकडे जात असते. पहाटेच्या भूलभुलैय्यात सुर्यही हरवतो. जर्द, गुलाबी रात्रीच्या आठवणीने मत्त केशरी होतो. क्षितिजाच्या पलीकडे रात्रीची काजळकडा तशीच असते. ती दोघं त्या काजळकळेवर विसावलेली असतात. त्यांच्या दिवसाचीही रात्र झालेली अन या दिवसाला स्वप्नांच्या लाघवी वेलींनी वेढा घातलेला. मग उज़ेडाच्या गालावर अंधाराचा तीट लावत रात्र येते. कुणाची तरी हळदभरली हळवी पावलं हळूच घरात येतात. हळदगोर्र्या हातांनी गात्रागात्रावर समर्पणाची मेंदी लावून निघून जातात. मेंदी रंगत राहते. मेंदी अशी रंगली की, हात लाजून आरक्त होतात. असे बावरे हात देहभर फिरले की, कळ्यांची फुलं होतात. ही फुलं जपून ठेवावी. कारण जातांना ते हात नेमकी कळ्यांची झालेली फुलं मागतात. फुलांची एक जमात उभी राहते. येणार्र्या रात्रीला तो त्याच फुलांचे गजरे आणतो... पण गजर्र्यांची अशी लाजरी भेट प्रत्येकाच्या आयुष्यात येतेच असे नाही. नव्हे, येतच नाही, हेच खरे. कारण प्रेमाला आपला कडवा विरोध असतो. प्रेमाच्या नकाराने विदग्ध झालेले जीव मग करपून जातात. फुलं त्यांना नकोशी वाटू लागतात. रंगांचा ते छळ करतात. स्वप्नांसह पापण्याही खुडून नेतात. पाकळ्या नखांनी कुरतडून टाकतात. अशांना मग फुलं घाबरतात आणि रंग टाळायला लागतात. असे झाले की, मग जग समजतं 'आपल्यात आला.' पण एक नक्की. रंगधून जाणली की, प्रेमाच्या कबरीचाही ताजमहाल होतो. वसंताची जादू ओसरून वेड्या रंगांनी पळ काढण्याआधीच रंगवेड्यांनी त्यात चिंब झाले पाहिजे

ऋतुस्पर्श - डॉ.सुलभा हेर्लेकर यांचे समिक्षण.

ऋतुस्पर्श हे श्याम पेठकरांचं नुकतंच प्रसिद्ध झालेलं ललितबंधांचं पुस्तक! मुखपृष्ठ अतिशय देखणं! आकारही थोडा अनोखाच. दोन हातंच्या प्रतिकांतून माणूस, भाषा, आणि स्पर्शातीत ऋतुंचे झंकार एकवटले आहेत. तसे श्याम पेठकर हे पत्रकार, कथाकार, नाट्यनिर्मिती करणारे... पण या सर्वांपेक्षा त्यांचे हे ललितबंधांचे स्वरूप अधीकच भावले. हे सारे ललितबंध अग्रलेख म्हणून प्रसिद्ध झालेत. वृत्तपत्रात एवढे लालित्य असणारे तेही ग्रंथलेखांच्या रुपातून - हे वेगळेपण सततच जाणवत राहते. केव्हातरी आठवतंय, 'ऊन्हाळा' या विषयावर कै. भाऊसाहेब मालखोडकरांनी अग्रलेख लिहला होता.. इथे तर सारेच ऋतू... चैतन्याचे खांब घेऊन उभे राहणारे!
राजन खान यांनी 'श्याम पेठकर हा निखालस जिवंत मनाचा माणूस आहे' असं म्हटलंय ते अचूक आहे. माणूस आणि निसर्ग ईथे एकरूप झालाय. एकूण ४८ लेखांचा हा संग्रह! कोणतेही पान उघडावे आणि कुठलाही लेख वाचावा... मन पिसासारखं हलकं होऊन जातं. इथे मुळी ललितबंधांची व्याख्याच कोलमडून पडते. ईथे आहे ते संवेदनशिल मनाने टिपलेले ऋतूंचे लाघव, लडिवाळपणा, देखणेपणा, हिरवेपणा, आणि अतिव उदासलेपणाही. या प्रत्येक लेखाला एक प्रकृती आहे. आपलेपणा आहे. गोडवा आहे. निसर्गाचा गारवा आहे. एखादा लेख जरी वाचून काढला तरी थकवा दूर होतो. निवांत वाटतं. स्वप्नांत तरंगल्यासारखं वाटतं. यातला पहिलाच लेख 'स्वप्नऋतू' - याची साक्ष देतो. लेखक सांगतो, "वसंतात मोहरल्या आंब्याखाली बसून सावलीची शाल पांघरून डोळे मिटून घेतले की, मनात सावळ्याच्या बासरीचे स्वर फिरायला लागतात. अश्या क्षणांना अगदी ठरवूनही नाकारता येत नाही. नकार आणि होकार दोनही आपल्या हातचे नसणारे असे क्षण नियती आपल्या ओच्यात टाकते. ती ऋतूभूल असते. असे क्षण आपण भोगतो, की ते क्षणच आपला उपभोग घेतात?... की आपण आणि असे गुलबास क्षण या दोहोंचीही संधी घडवून आणखी कुणी आपल्या आत मोहरत असतं? तसे संध्याकाळ म्हणजे नवनिर्मितीचे क्षण!" हा लेख असाच लालित्यपूर्ण अंगाने आपल्याला कवेत घेत पुढे जातो. आपल्या जीवनातल्या अनेक स्मृती फूलवत जातो. आणि असा जातो की असे काही होतेय याची त्याला जाणच नसते. पाखरांना स्वतः उडण्याची जाण असते का?... तसेच पाखरांच्या सहजपणे उडण्यासारखेच हे पेठकरांचे सारे लेख सारं शरीर, मन व्यापून टाकतात. स्वतःचे दूसरे टोक गाठतांना 'ग्रीष्माचे अवतरण' वाचले नि सूचकपणे आलेली अर्थाची वलये, सामाजिकता आणि तरी भाषेमध्ये लपलेली ... सौंदर्याची जात. "आमचे घर गळते तेव्हा आमचीच चूल जळत असते. आमच्या प्रारब्धाचे हे प्राक्तन तूलाच काय; पण असेल अस्तित्त्वात तर त्या परमेश्वरालाही पुसता येणार नाही! तेव्हा ग्रीष्माचा अर्थ आणि पडणार्र्या पावसाचा भिजूपणा कळून येतो."
माणसातला माणूस कसा निसर्गमय होतो आणि निसर्गात विरघळतांना त्याचे माणूसपण कसे विरघळते - याचं वर्णन पेठकर अत्यंत नेमक्या आणि अचूक भाषेत करतात. 'मौनचाफा' यात "मौनधुंद सुगंधाला शब्धाचे धूमारे फुटू लागले तर फुलांना शब्दकळा येतील. माणूस हळवा झाला की, उंबरे अडवतात त्याला अन प्रसंग हळवे होतात. अशा वेळी फुलं नेमकी बोलू लागतात. असे कितीतरी शब्दांच्या सहज फुलव्यातून पेठकर आईचं मनही उलगडतात. "ओंजळभर फुलं आईच्या ओंजळीत टाकतांना त्याचे हात चाफ्याचे होतात. किंवा समाधिस्त आईचे डोळे चाफ्याचे होतात. तो कृष्ण कृष्ण होतो. डोळे मिटतात अन मनात मौनाचा अंतर्नाद घुमतो. "मौनचाफा" हा लेख असा वेड लावून जातो. कितीदा वाचला तरी मन भरत नाही. पावसाचे तर किती अंगांनी लेखक वर्णन करतो - पहिला पाऊस, भिजपाऊस, पाऊसवेणा, भेत पावसाची, किती तर्र्हांनी पावसाचे उत्कट चित्रं लेखक रंगवतो. कुठल्या रंगात भिजायचं ते फक्त आपण ठरवायचं. निसर्गाच्या अनेक संदर्भातून आणि भाषेच्या संभ्रमातून देखणी ऋतूस्पर्श चित्रे उमटवतांना भाषा जिवंत असणे किती महत्त्वाचे असते. जणू निसर्ग आपणच आहोत - निसर्गाचे जगणे आपलेच आहे या उत्कट पारदर्शी भाषेचे लेणे पेठकरांना लाभले आहे. या सार्र्याच अनुभवात स्वप्नांची हलकीशी किनार आहे. या निसर्गानुभवांनी लेखकाला समृद्ध केले आहे. त्यांच्या अभिजात शब्दकळेने, उत्कट भाषाभिव्यक्तीने समुर्त करून त्या जादूभर्र्या निसर्गात आपल्याला ते घेऊन जातात. ऋतूचा एक सुंदर प्रवास ते काव्याच्या उत्कट भाषेतून घडवतात. तसे तर ललितलेख नव्हतेच. ललितबंधही नाहीत. तर हे ललितगंधच आहेत. 'मी' चा घेतलेला ऋतूस्पर्शी बोध आहे. या निसर्गाच्या 'मी' चे जगणे लयधुंद तर आहेच शिवाय त्याच्या शब्दात एक अनुभवाचे लेखही आहे. एखाद्या ऋतूतून एखादंच झाड, एखादा ऋतूमग्न पक्षी, एखादा अनावट राग, एखादं पावसाचं वलय व्हावं ईतकं झपाटून टाकलं की त्याचा आणि त्यांच्या अंतर्मनाचा संवाद होत सुरेल लयीत त्यांचे ललितबंध आकार घेतांना जीवनाला सामोरे जातांना हसर्र्या ताज्या फुलांच्या ताटव्यासारखे त्यांचे मन सारे निसर्गकण टिपून घेते. ऊब, संधीकाळ, चंद्रसुगीचे दिवस, तिचे दिवस, हे बंध तर किती तरल उमटले आहेत.
ललितलेखनाचा स्व-अनुभव हाच मुळी पाया आहे. सच्च्या अनुभवाचे हे चित्रण असते. या चित्रणातून त्याचा स्वभाव, त्याची शैली, त्याचे संस्कार, त्याच्या लेखनातून व्यक्त होते. ना.सि.फडकेंपासून तो रविंद्र पिंगे, वि.स.खांडेकर, शिरिष कणेकर आणि अलीकडचे श्रीनिवास कुलकर्णी, वासंती मुजुमदार, दुर्गाबाई भागवत, इत्यादी लेखकांच्या जाणिवा त्यांच्या ललितलेखनातून, सामाजीक अनुभवातून व्यक्त होताना दिसतात. दुर्गाबाईंचे ऋतूपर्वमधले ललितलेखन ऋतूंवरचेच. त्यांच्या ललितलेखनातून सतत दिसत राहतो तो जीवनाला सर्व बाजूंनी कवेत घेउ पाहणारा, त्याचा तळ शोधू पाहणारा एक मनस्वी कलावंत! आपल्या जाणिवा, आणि नेणीवा याला एकाच वेळी स्पर्श करून जाणारी वृत्तीची डूब कलावंतांच्या निर्मितीप्रक्रीयेत फार महत्त्वाची असते. जो काही आपला आशय असेल, त्याची खोलात खोल जाऊन अनुभूती घ्यावी आणि मग त्या अनुभूतीची स्वतःच्या मनात घडली असेल ती जाणीव ताद्रुष्याने प्रकट करावी! नेमके श्याम पेठकरांच्या संदर्भात हेच घडलेय. उलट दुर्गाबाईंच्या वर्णनापेक्षाही पेठकरांचे ललितबंध मनाचे तळ ढवळून काढतात.
पेठकरांचे ऋतूस्पर्श वाचतांना लक्षावधी सौंदर्यरुपकांच्या दर्शनाने आपण मोहित होतो. 'ऋतूस्पर्श' चे आणखी वैशिष्ट्य असे की ते तथाकथीत चिंतनाने वगैरे जगवले नाही तर निसर्गातले खास असे सांगतांना क्रूर, करूण विनाशी, असेही दाखवतात. 'कोवळी ऊन्हे', 'ऋतूंचा चेहरा बदलतांना','पानगळ' अशा ललितबंधांतून या अनुभवांचा प्रत्यय येतो.
पेठकरांना जीवनाचे आकर्षण आहे. निसर्ग आणि त्यातली सजीव निर्जीव सृष्टी यांच्याकडे ते कुतूहलाने बघतात. स्पर्श करतात. भरभरून अनुभवलेल्या आणि सुक्ष्मपणे हाताळलेल्या निसर्गाच्या विविध रुपांचे हे प्रवाहे दर्शन आहे. पावसावरचे आणि श्रावणाचे लेख बघीतले की हे पटते. लेखकाचा हा विमुक्त प्रवास आहे. अनुभवांचे भार जड झाले, की असे ऋतूस्पर्श मनात झुलू लागतात. ललित लेखनाचा केवळ भावनेशीच नव्हे, तर देहाशी ब आगच्या मागच्या जीवनाशीही घनिष्ट संबंध असतो. हा अनुभव जेवढा बळ देणारा तेवढा अविष्कार समर्थ होतो. पेठकरंच्या तरल अनुभवांशी वाचक तसाच सामर्थ्यानिशी भिडतो. स्पर्शितो. आणि तनामनाला समाधान दिल्याबद्द्ल लेखकाच्या प्रेमात पडतो. आणि फुलाने फुलाला टिपावे तसे त्यांच्या ललितबंधांशी एकरूप होतो.

- डॉ.सुलभा हेर्लेकर
१२२. अभ्यंकर रोड
धंतोली, नागपूर.

On "Rutu Sparsha" - Chaitanya Deshpande

Perpetual Literature stands for Nature.

“Instead of turning unaided facing nature’s zeal, just give up and have the flavor, but while experiencing the excitement, try not to involve in the phony proposes given by maudlin dreams of the season as these assaults of the season are accustomed with time. Time never surrenders to the feathery rule of season. Seasons can influence a moment or a span, but when time comes, season also compelled to leave. They belong to no one. Not even to themselves. Season is a sweet dream of Nature. ”

These are the opening lines of Shyam Pethkar’s “Rutu Sparsha”; the outstanding anthology of fictional pieces subject to the mixture of various essences of nature, for this book shows Shyam Pethkar at his very best – a veritable paean of praise for the beauty and bounty of nature, unsullied by any worry or care.

It’s about all petals of bloom of nature. Not only the seasonal makeover of nature, but also its effects on perceptive human hearts have been revealed with excellence by the writer. “Rutu Sparsha “is a lifetime experience of an observant, sensitive, and accomplished writer which provides the same to the readers having living and feeling hearts inside their bodies. It forms an influence which makes you think regarding what you are trailing while struggling to gain the worldly triumphs.

Right from the origin of ancient civilization in India, we are strongly attached with nature. Our culture and customs came into existence regarding the Nature’s mood. With the progress of bits and pieces, regrettably we are forgetting that we are also the element of Nature. This work exposes melancholy of present Indian urban working youth, which is moved to the town from countryside only for their bread and butter and strongly miss the natural gloom under which they developed. The town life is unable to idolize various figures of nature and this made them homesick. But, this is not only about the nostalgia of town life. It’s a worth praising expression of nature’s magnificence and mastery over human conducts and culture. It confirms the spiritual association of nature to human sensitivity. That’s what our Vedas and Upanishads do.
"The excellence of every art is its intensity, capable of making all disagreeable evaporate from their being in close relationship with Beauty and Truth." This is John Keats’s quote and ideal for the fineness of “Rutu Sparsha.” While experiencing this piece of literature, we realize ourselves as an inseparable part of nature and this feeling bound us to believe that this world belongs to me. This book lifts us right from the countryside to the “Citizenship of World.” We conclude while confessing nature’s supremacy over us and bow in front of Almighty Nature.


The foam frilled waves,
The deep dark caves,
The success smiles
and
Failure weeps
The music of dawn
The evening song
The huge sky
kissing,
Mountain tips.

The joy of love
The cry of
death
The strong atheism
And super-strong faith

Every
satisfaction and every pain
Every fragment of every grain
Every drop of
falling rain and
Every word from poetic brain

All belong to
you.
My heart, My mind,
My life
My soul… Too

“Rutu Sparsha” is a Perpetual Literature.

-Chaitanya S Deshpande

शिशिराचे चाळे

उन्हाला वसंताची चाहूल लागत असतांना शिशिर पानापानांमधून गळतीला लागला असतो. पानांचे पानपण सांभाळतांना वार्र्याचीही दमछाक होत असते. मग वार्र्याची वावटळ होते. गव्हाची शेतं हिरवेपणाचा कंटाळा आल्यागत पिवळी पडायला लागलेली. शेतं तालेवार झाली की शेतकरी त्यांचं पाणी तोडतात. पाणी केव्हा तोडायचं हे त्यांना शिकवावं लागत नाही. खरंतर ज्यांना पिकवावं लागतं त्यांना शिकवावं लागत नाही.
हवा हळूवार कोरडी होते आणि पहाटेचं धूकं संकोच करू लागतं. पहाट अशी संकोचली, की गव्हाच्या ओंब्या दमदार दाण्यांनी ओथंबतात. गव्हाच्या रानातले बगळे गारवा सरत असतांना दूर रानात तळ्याच्या काठी समाधी लावायला निघून जातात. पाचोळा उडवीत वावटळ भर दुपारची गावात शिरते. गावतले सुगीचे सारेच संदर्भ आता संपलेले. सुगीचा हिशेबही आता जूना झालेला. घेण्यापेक्षा देण्याच्याच भावाने गाव पार वाकून गेलेलं. असा येण्या-जाण्याचा हिशेब गावाला ठेवता येत नाही. गावाचं घेणं तसं देण्यासाठीच असतं. संचीत सरलं तरी देणं मात्र बाकिच असतं. गावाची अशी वजाबाकी सुरु असतांना ऋतूचीत्र पालटून जातं.
गावात अशी वजाबाकी सुरु असतांना शिशिराला म्हातारचळ सुचलेलं. ऋतूंचे म्हातारचाळे तसे देखणे असतात, पण मनाच्या तळाशी एक एक विषण्ण शांतता पसरविणारे असतात. झाडांकडे आता गाळायलाही पानं नसतात. झाडं बेटी भलतीच करंटी वाटू लागतात. पण ऋतूंनी दिलेल्या करंटेपणातूनच वसंत फुलत असतो. गळून पडायला काहिच उरलं नाही, की मगच नवी पालवी फुटत असते. गमवायला काही शिल्लक नसलेलाच कमवू शकतो. शिशिर सरत असतांना झाडं फुलांनी पानांना भागत असतात. अशा दिवसातली दुपार तशी केविलवाणी असते. गावाचे शेतंही ओकीबोकी झालेली. पौषातल्या अश्या एखाद्या दुपारी पाखरं अचानक गावाकडे पाठ फिरवतात. सुगी सरली की, गावाकडे पाठ फिरवण्याची शिकवण पाखरांना पंख पसरण्याआधीच देण्यात येते. एखादी एकट टिटवी निसवलेल्या रानात मनातली हिरवळ डोळ्यात आणून सुगीचे संदर्भ टिपत असते. अशावेळी गावाला दुपारची झोप येत नाही. पण संपन्न सुस्तावलेपणाचा आव आणून गाव डोळे मिटून गप्पगार पहुडलेलं असतं. कडुनिंबाचे अखेरची काही पानं वार्र्याला दोष देत उगाच भिरभिरत जमिनिवर कोसळत असतात. पानांचा जीव जमिनीवर अंथरून झाडं अशी निष्पर्ण उभी असताना, भर दुपारी गावातल्या न्हात्या-धूत्या झालेल्या मुली कडुनिंबाच्या पारावर अंघोळ करीत बसतात. टिक्करबिल्ला खेळायच्या खापरानं त्या अंग घासत असतांना कडुनिंबाची नजर डोळ्यांसकट त्यांच्या वक्षावर गळून पडते. मुलींचा टिक्करबिल्ला केव्हाच सरलेला. पण खेळतांना बांधलेली रेघोट्यांची घरं मात्र डोळ्यांच्या पापणकाठावर सजीव झालेली. मुलींचं असं खेळण्या-बागडण्याचं वय शिशिराच्या अशा दुपारीच का सरतं, ते कळत नाही. अंगी वसंत फुलत असतांना शैशवाची कोवळी पानं अशी झडून गेलेली असतात.
गावाने पानगळ अशी आंगोपांगी गोंदवून घेवू नये. पानगळीची पुरेशी नोंद घेउन ती विसरायची असते. संदर्भासह जपुउन ठेवावे असे शिशिरात काहीच घडत नाही. वसंत तिच्या केसांत माळायचा नसतो, तसा शिशिरही डोळ्यांत भरायचा नसतो. तिन्ही ऋतू त्यांच्या संचीतासह क्षितिजावर पसरलेले असतात. पानगळही अशी हळूच मनात घर करते. झाडांचा धीर सुटला की पानगळ सुरु होते. ऋतूंचे असे गहिवर वहीच्या पानात जपून ठेवले की वहीची ती पानं केव्हाही छळतात. नको त्या वेळी वहीची पानं फडफडतात अन ऐन वसंतातही शिशिराचे चाळे सुरु होतात. हळद-कुंकू सांडवून पौषवारे वाळल्या पानांच्या ढिगामध्ये हरवून जातात. गारठवून टाकणारे वेडे वारे घेऊन माघ येतो. कापर्र्या वार्र्यांनी झाड६ चळाचळा कापतात. पांघरायला पानंही नसतात. हिरवेपण अनावर झालं की असं होणारच. मतलबी शुभ्र झळाळी घेऊन बगळे मग वृक्षांना सलाम ठोकतात. पानांच्या आठवणीत उसासे टाकणार्र्या झाडांच्या कोरड्या फांद्यांवर कावळ्यांची घरटी करपलेल्या वारकर्र्यांच्या कपाळी लावलेल्या बुक्क्यागत दिसतात. माघातले वारे कावळ्यांच्या घरट्यांशी छेडखानी करतात. ऋतू असे बेइमान झाले की गावाशी ईमान बाळगून असणारी ती काळी पाखरं बेभान होतात. वार्र्यावर चोचींनी प्रहार करण्याचा वेडेपणा करतात. कावळ्याची अस्वस्थ कावकाव या दिवसांत दुपार करपवून टाकते. दुपारच्या वामकुक्षीनंतर लगबगीनं दुकानाकडे जाणारा नामदेव शिंपी हातांचे वल्हे करून स्वतःच्याच डोक्यावरून फिरवीत जातो. माणसांच्या करंटेपणानेच गावावर पानगळ आली, हा त्या काळ्या पाखरांचा समज गावाच्या तीन पिढ्यांना काढता आलेला नाही. त्यांची घरटी असलेल्या निष्पर्ण झाडाखालून जाताना भागाबुढीचा डोळा कावळ्यांनी फोडल्याची कथा मात्र गाव वर्षानुवर्षे नव्या पिढीला सरत्या शिशिरात सांगत असते. भागाबुढी याच गावात नक्की रहायची का, ते कुणीच विचारत नाही. शिशिर चाळ्यांनी कावळे चीडले असतांना असले प्रश्न गावाला पडत नाही. कोळपलेल्या गढीच्या बुरुजावर अनाहूत वाढलेल्या कलत्या पिंपळावर बसून एका डोळ्याची कावळी मात्र बुबूळ गरगरा फिरवीत उजाडलेल्या गावाकडे बघत खंतावत असते. काटक्या झालेल्या झाडांवरील घरात वसंताचा गळा वाढवणार्र्या पाखरांनी शिशिराच्या चाळ्याची खंत करायची नसते. आपल्याच घरट्यात वसंत वाढतोय, हे पाखरांना कळू नये, हे पाखरंच प्राक्तन असतं. सुगी आटोपली की नदीचं पाणी आटण्याआधी घराची डागडुजी करून घ्यायची असते. मग माणसंही कामाला लागतात. गावच्या गढीची माती दुपारच्या एकान्तात चोरून नेतात. गावचा पाटिल म्हणे तालेवार होता. वाटण्या झाल्या तेव्हा तराजूने तोलून सोने वारसदारांमध्ये विभागले होते. गढीच्या खचलेल्या जाडजूड भिंतींमध्ये म्हणे सोन्याच्या लगडी लपवून ठेवल्या होत्या. पानगळीतल्या भयाण रात्री कुणीतरी एकटाच अंधारालाही ओळख न देता गढी खोदून सोन्याचा शोध घेतो. सुखाच्या शोधाचे असे कितीतरी खड्डे गढीभर पसरलेले आहेत. गढी आता पानं गाळून बसलेल्या झाडांसारखीच उजाड झालेली आहे.
पाटलाच्या गढीत वसंत कधी येणार, हा प्रश्न पाखरांनाही पडलेला. पाखरांच्या असंख्य पिढ्यांनी पाटलाच्या रंगमहालात उत्कट रसिकतेची मादक दरवळ बघीतली आहे. नशिबाची पानगळ आली आणि केवळ रसिकताच उरली. व्यक्त होण्यासाठी संपन्नता लागते. उपभोगाचे भोग मग पाटलाला छळू लागले. माघातल्या ओरबाडून टाकणार्र्या वार्र्यात शरीरही पिंजून निघालेले. मग रसिकता उपभोगाची दासी झाली. जीवनातले गुलजार वसंत छळतात अश्यावेळी! म्हातारा पाटिल वसंताच्या आठवणींनी बेभान व्हायचा. मग गावातल्या गरत्या घरच्या घरंदाज गृहिणींच्या पायातही चाळ बांधायला म्हातारा पाटिल धावू लागला. गावाच्या चीरेबंदीपणाला असे तडे जाऊ लागले. पाटलाच्या तालेवारपणाखाली वाकलेले गाव एक दिवस ताठ झाले. श्रीमंतीच्या आठवणीत खंगलेल्या पिढीनंही म्हातार्र्याविरुद्ध बंड केले. म्हातारा पाटिल आता गढीवरच्या वाड्यातल्या वरच्या खोलीत बंदिस्त. पानगळीने हैराण झालेल्या भणभणत्या माध्यान्हीला वेड्या पाटलाच्या डोळ्यांत वसंत नाचू लागतो. भोगलेल्या स्त्रीयांच्या नावाने पाटलाची कावकाव सुरु होते. वसंतसेनेच्या अनावृत्त अवयवांच्या रसभरीत वर्णनांनी पाटलांची बेताल बडबडही तालबद्ध होते.
शिशिराची पानगळ झेलत वसंत तेव्हा गावतळ्याकाठी निवांत बसलेला असतो. शिशिराचा प्रवेश संपला, की त्यालाच रंगमंचावर यायचे असते. असे प्रवेश ऋतूंना चुकूनही चुकवता येत नाहीत.

पानगळ.

पानगळ तशी आपसूकच आल्यासारखी येते. पानगळ आली की, झाडं उत्तरायणाची वाट बघत शरपंजरी पडलेल्या जख्ख योद्धयासारखी दिसू लागतात. निशःब्द वाटेवरून पौषातल्या झोंबर्र्या दूपारी जातांना एखादं पिकलं पान गळून अंगावर पडलं, की मृत्युला रोखून शरपंजरी पडलेल्या त्या योद्धयाची अलगद आठवण येतेच. मग सुर्याच्या चढत्या तापमानाची ही सुरूवातच डोक्यावरून मायेचं छत्र काढून घेतल्यागत उदास होते. पण आलेला ऋतू स्विकारणं, हे आपलं प्राक्तन असतं. कारण कोणताच ऋतू अपघाताने येत नाही. औपचारीकपणे तर येतच नाही. प्रत्येक ऋतू म्हणजे सृष्टीच्या संचीताचं तीच्या तिच्या झोळीत पडलेलं दान असतं. कापत जाणारी उन्हं कितीही नकोशी झाली, तरीही ती नाकारता येत नाहीत. पावसानं आयुष्याचा चीखल केला, तरीही त्याला पडू नको असं सांगणारे आपण कुणीही नसतो. डोळ्यांना रडू नका असंही सांगण्याच आपल्याला भान नसतं. आभाळानं दिलेलें कुठंलंच दान आपल्याला नाकारता येत नाही. पानगळही!
आभाळाला नको, असं सांगता येत नाही. आपण तसं सांगू शकत नाही. सांगूही नये. पानगळ म्हणूनच अनिवार्यपणे येते. गळणारी पानं तूमच्या नकाराला मोजत नाहीत. तशी गळणारी पानं आपल्यालाही मोजता येत नाहीत. फारफार तर झोपाळ्यांवर झूलण्याच्या वयात, ईतरांची नजर चुकवून एकट्या दूपारी झाडावरून सुटलेलं, वार्र्यावर भिरभिरत येणारं पान हाताच्या ओंजळीत वरचे वर पकडून वहीच्या कप्प्यात ठेवता येतं. पण उमलत्या, कोवळ्या कुंवार वयात असं करतांना आपण सावध असायला हवं. गळतीला लागलेलं गाव उमलत्या जीवांच्या इतक्या हळव्या, नाजूक क्षणांवर नजर ठेवून असतं. खरे तर प्रत्येकाच्या डोळ्यांत एक स्वप्नांची राजकुमारी असते. स्वप्नांचा राजकुमार असतो. स्वप्नांचं हे अवतरण कुणीतरी कुणासाठीतरी लिहून ठेवतो. अगदी स्वतःचं प्राक्तन समजून. प्राक्तन म्हणजे संचीताचा साठा असतो, हे विसरून आपण त्या खेळाचे खेळी होतो. मग "घासते घरोघर भांडी स्वप्नांची राजकुमारी वणवणतो पोटासाठी तो राजपुत्र अलबेला" हे वास्तव समोर येतं.
हा शिशिर तसा स्वप्नांचा ऋतू आहे. मावळत्या मस्तीची गुलाबी साय पांघरून थंडीच्या पांघरूणातून गाव वास्तवाला आकार देत निवांत निजलेले असते. बंद दारे आणि थोराड भिंतींना बोचरे वारे झोंबत असतात. गावाचे श्वासच तेवढे ऐकू येतात. अशा घाबरट शांततेत जून्या वाड्याच्या पडक्या खिंडारातून पोस्टमन हळूच सायकल बाहेर काढतो. गारगार वार्र्यानं उन्हालाही कापरं भरलेलं असतं. पिंपळपाराजवळ रात्र अंगावरून गेल्याने थिजत चाललेली शेकोटी शेवटचं धूमसत असते. तो तिच्यात प्राणपणानं फुंकर घालतो. पिंपळाची गळालेली पाने त्यात टाकतो आणि धगधगू लागतो. गाव तरंग नसलेल्या तलावासारखं शांत असतं. गावचा थीजलेला तलाव मात्र पौषवार्र्याच्या संगतीनं थरथरू लागलेला. पोस्टमन त्याच्या विटलेल्या रंगाच्या बॅगमधून धूरकट झालेल्या काचेचा चष्मा काढतो. तुटलेल्या दांडीच्या ठीकाणी बांधलेला धागा डाव्या कानात अडकवून पत्र वाचतो. तशी दुसर्र्यांची पत्र वाचू नयेत. पण सासुरवाशिणीची पत्रं पानगळीला बळी पडलेल्या पानांसारखीच. गाव अशा सासुरवाशिणींकडे दुर्लक्ष करतो. दर पानगळीच्या मोसमात गावतळं अशा एकातरी सासुरवाशिणीला आपल्या उदरात घेतं. अशा कोवळ्या पानगळीकडे कुणाचंच लक्ष नसतं म्हणून अशी पत्रं वाचतांना पोस्टमनचे डोळे थिजतात. पण गावच्या विवंचना वेगळ्या असतात.
पांढर्र्या कापसाच्या पांढर्र्या पायाच्या सुगीचा हवालदिल हिशेब करीत ऐन दुपारच्या वेळी गाव एखाद्या बेजबाबदार पोरासारखं शांत निजलं असतं. स्वप्नांची राजकुमारी वाड्याच्या परसात खरकटी भांडी घासायला काढते. अशावेळी एकाएकी एक वार्र्याची जोरदार लकेर येते आणि शेवग्याच्या झाडांवरून तुरीच्या डाळीच्या आकाराएवढ्या पिवळ्या पानांचा एक पदर बाहेर येतो. सर्वांचा डोळा चूकवून पानगळ अशी गावात आणि गावाबाहेरही येते.
पानगळ गावात येते तेव्हा गाव उघडं बोडखं दिसू लागतं. बाप मेलेल्या मुलासारखी, जंगलात झाडांना सवयच असते बिनभरवश्याच्या मोसमांची. नेमकी याचवेळी निवडूंगाला फूलं येतात. निवडुंगाच्या काटेदार पानांचं हिरवेपण डोळ्यांत खुपू नये म्हणून शिशिरातले शहाणे वारे, कडुनिंबाच्या पानांची बेसरबिंदी निवडुंगाच्या काट्यावर अलगद टोचून देतात. कडुनिंबाची पानं पानगळीच्या मोसमात श्रावणातल्या झडीसारखी नित्यनेमानं बरसत असतात. अंगणात टिक्करबिल्ला खेळणार्र्या परकरातल्या पोरी, कडुनिंबाची इवली इवली पानं वरच्या वर हवेत झेलण्याचा खेळ करतात. दुपार टळटळीत होण्याआधी जिच्या ओच्यात जास्त पानं जमा होतील तिचा सगुण सिद्ध होतो, हे त्यांना परंपरेनं माहीत झालेलं असतं. पुढे त्याच पोरी न्हात्या-धुत्या झाल्या की याच कडुनिंबाखाली ताट्याच्या छत नसलेल्या न्हाणीघरात भर दुपारच्या अंघोळ करीत बसतात. आपल्याच नादात खाराच्या तुकड्याने पायाचे तळवे घासत उबदार पाण्याच्या मंद मंद स्वप्नात घरंगळत असतात. शिशिराची शिरशिरी मग तरूण अंगाच्या प्रत्येक काट्यावर एक एक रोप अलगद लावून टाकते.
सांजेला पांढर्र्याशुभ्र बगळ्यांची माळ सराईतपणे मारुतीच्या देवळावरून उडून जाते. पिंपळाच्या शेंड्यावर मग पांढर्र्या पानांची आरास होते. गावतल्या तरण्या पोरी याच वेळी गावमारूतीला दिवा टाकायला जातात. पिंपळावरचा कावळा उगाच डोळा मिटून घेतो. आपण समजतो वसंत आला. खरेतर आपले पानपण फांदीला भारी झाले की पानगळ ऐन भरात येते. मग आपण दगडांचे शेजारी होतो. ज्यांना स्वप्नांचे डोळे आहेत, त्यांनी ही पानगळ आपल्या श्वासांमध्ये भरून घेतली पाहिजे म्हणजे पुढे आयुष्यात काही पडझड झालीच, तर पानगळीचे हे संदर्भ काठीसारखे हातात धरून स्वतःला सावरता येते.
पुढे ते गावात आले. गावाबाहेरच्या त्या कट्ट्यावर कंबरेपर्यंत पानांचा ढीग साचेपर्यंत बसून राहिलेत. त्या ढिगातून सळसळत साप बाहेर यायचेत. बाबा तसेच बसून होते. विरक्त. वेगळे. त्यांना न्यायला त्यांच्या सासरची मंडळी आली वरात घेउन. ती वरात नदिच्या डोहात बुडली. बाबा पुढे तेथेच राहिले दुसर्र्या पानगळीपर्यंत. तोपर्यंत त्यांच्या अंगावरची पानं काळी पडली होती. म्हणून ते काली कंबलवाले बाबा. ह्या कथा प्रेमाच्या आहेत, की... एक चाफ्याचं झाड आहे. शुभ्र फुलांनी डवरलेलं. पानगळीत झाडाला नुसतीच फुलं असतात. निवडुंग आणि चाफा यांनाच फक्त पानगळीला फसवता येतं. इतर झाडं पानगळीला शरण जातात. नुसतीच शरण जात नाहित तर कह्यात जातात. हे कह्यात जाणं ईतकं पराकोटीचं असतं,की झाडे उन्मनी अवस्थेत येतात. एखाद्या बोडख्या संन्याशासारखे, कुठल्यातरी धुंदीचे गाणे गात बेभान होतात. आपल्या अ&गावरीला पानांचे एकेक वस्त्र उतरवून टाकतात. अनंग होतात. मग गाव उगीच उदास उदास वाटू लागतं. उगीच वेडावल्यासारखं वाटतं.
हे असं असलं तरी हे असं रहात नाही. मग हळूच एखाद्या पहाटे कडुलिंबाचा फुलांचा सुवास येतो. ऋतू झपकन झपताल घेउन समेवर येतो. पहाटे शेतावर जावं, तर पळसाच्या झाडावर भगव्या रंगाच्या अंगठ्याएवढ्या कूयर्र्या बाहेर आलेल्या असतात. कत्थ्या रंगाची एक लव सार्र्या सृष्टीवर पसरली असते.
आणि मग आपल्या लक्षात येतं की, आपल्या कह्यात आलेल्या सृष्टीला या पानगळीने हिरव्या स्वप्नांचे डोळे दिले आहेत. इतक्यात कुठून तरी एक कोकीळ स्वर येतो आणि सारेच वास्तवातल्या स्वप्नांत गाऊ लागतात. "आला वसंत आला वसंत, आला वसंत आला " खेळीयाचा एक खेळ संपलेला असतो. पानगळीचं हे बाळंतपण किती कठीण असतं नाही?

ऋतूवेगळे शहर

ज्या शहरांना ऋतू नसतात, त्या शहरांना आभाळाकडे मोकळेपणाने बघता येत नाही. गर्दितल्या कोपर्र्याकोपर्र्यात आभाळाचे तुकडे अस्तीत्त्वाचा शोध घेति विसावलेले असतात. वेल फर्निश्ड फ्लॅटच्या खिडकीतून दिसणारा आभाळाचा तुकडा, गावातून शहरात आलेल्या एखाद्या हळव्या जीवाला गावातल्या स्वच्छंद ऋतुंची आठवण करून देतो. उत्तुंग इमारतींच्या टेरेसवरून दिलेले निरोप गावाकडे पोचवणे आतशा ढगांनी बंद केले आहे. शहरांवरून फरफटत वाहतांना ढगांमध्येही शहरी मोजकेपणा आलेला आहे. त्यामुळे ऋतुही शहरांना टाळून निघून जाणेच पसंत करतात. बरं, आभाळाकडे बघण्यासाठी हिरव्या झाडांच्या पानांचे डोळे लागतात. फुलांच्या पापण्यआड हे डोळे द्डलेले असतात. मुख्य म्हणजे जमिनीचा जामिन नाकारून आभाळाकडे बघता येत नाही. शहराचे तसे जमिनिशीही नाते तूटलेले असते. शहर सतत भूक शांत करण्यासाठी धड्पडत असते आणि अश्या अवस्थेत कुणाशी नाते जोडता येत नाही. नाते जोडण्यासाठी गरज संपवावी लागते आणि भूक तर सतत स्वतःशी बांधून ठेवते. म्हणून आजकाल 'भूक भागवण्याचा कलेशी संबंध जोडणारे' बंजार्र्याँचे काफीले शहर सोडून गावाकडे वळतात. कलावंतीणीच्या पायातील चाळांच्या नादी लागून ऋतुही शहरांशी उभा दावा मांडतात.

खरे तर जमिन आणि आकाश जिथे एकत्र येतात त्या क्षीतीज्याच्या कनातीखालून ऋतु गावात येतात. ऋतंच्या स्वागतासाठी गाव सज्ज असते. कधी गावच्या वाटेवर गुलमोहर आपली फूले पसरवून ठेवतो, तर अमलताशचे सोनेरी झुपके ऋतंची वाट बघतात. ऋतु यायचेत म्हटले, की गावच्या आभाळाला डोळे फुटतात. आभाळाला अशी ऋतुदेखणी नजर येण्यासाठी गावाची जमीन जेवढी असते, तितकेच गावाचे आभाळ असावे.

पाउस आला की गावाच्या आभाळालाही गंध फुटतो. असा आभाळगंध येण्यासाठी आकाश जीवंत असावे लागते. गावाच्या जमीनीप्रमाणेच गावाचे आभाळ केवळ जीवंतच असते असे नाही, तर ते जातीवंतही असते. म्हणूनच ऋतंची वस्ती गावात होण्याआधी आभाळ गाईंच्या डोळ्यात उतरून जाते. पाखरे मग चोचीवर डग तोलण्याचा सराव करतात. क्षितिजाच्या कनातीतून ऋतु येण्याआधी गाव स्वतःत ऋतुंन हवे तसे बदल करून घेते. पावसाळा येण्याआधी नाही का, गाईंचे हंबरणेही ओलसर होते! झाडेही बेटी वार्र्याला कवटाळण्याचा प्रयत्न करतात. असे करतांना झाडे मात्र एक काळजी घेतात. पक्ष्यांच्या घरट्यामधील अंडी पडून फूटणार नाहीत याकडे झाडांचा कटाक्ष असतो. अश्या झाडांच्या सावलीत वाढणारी माणसंही मग तीतकीच हळवी होतात. पक्ष्यांची घरटी असलेले झाड ते सहसा तोडत नाहीत. म्हणूनच ऋतू कुठलाही असो, गावाचा झरा मात्र आटत नाही.

शहरांचे मात्र वेगळे असते. शहरात जेवढी जमीन असेल तेवढे आभाळ नसते. सिमेंटच्या जंगलाने आभाळ गीळून टाकले असते. खरे तर ऋतुंचे येणे हे माणसाच्या जगण्याच्या शैलीवर अवलंबून असते. शहरांतील माणसांची जगण्याची शैली साहसी असू शकते; पण संयमी आणि शालीन असणे शक्य नसते. शहरात येतांना गावाच्या शिवेवर घोड्याची नाल उलटी ठोकून येतात. तशी पद्धत आहे. पूर्वीचे योद्धे युद्धावर जाताना तसे करायचे. कारण युद्धावरून परत येणे शक्य होईलच, हे त्यांना माहिती नसायचे.

ऋतु माणसांना हळवे करतात. एकदा ऋतू गावात आल की, उंबरा ओलांडून जाणे तसे कठीण होते. म्हणून भुकेचे संदर्भ डोक्यात घेउन गाव सोडायचेच असेल, तर ते ऋतूंच्या संधीकालात सोडावे. कारण शहरात येतांना गावातील आपले अन्नपाणी तुटलेले असते. पण ज्यांनी जन्माच्या वेळी आपली नाळ माजघरातील न्हाणीत गाडलेली असते, त्यांनीच आपली रसद तोडलेली असते. अशी रसद तूटली, की पोटाच्या कातडी तंबूची शीवण शाबूत ठेवण्यासाठी शहरात यायचे असते. आपापल्या अस्तीत्त्वाचे अस्वल घेउन प्रत्येक माणूस शहरांत येतो. दरवेश्यासारखे आपल्या अस्तीत्त्वाचे अस्वल नाचवत शहरात पोटाच्या देव्ह्यार्र्यातील भूकदेवाची पूजा करतो.

एकदा असे झाले की, थकून कूठेतरी विसाव्यासाठी जायचे असते. शहरात भूक भागतेच असे नाही. पण प्रत्येक शहर कुठल्याही भूकेच्या आत्मारामाला आश्वासनाच्या आश्वासनाच्य आरशात भाकरीचा चंद्र दाखवण्यात वाकबगार असते. विषेश म्हणजे मानवी पाखरांसाठी शहरात सिमेंटची उंचच उंच खुराडे बांधलेली असतात. गावाच्या वेशीवर घोड्याची नाल उलटी टांगून आलेले हे पाखरांचे थवे डोळ्यांवर थकव्याची निज आणून रात्रभर खूराड्यात मरून जातात. पहाटे जीवंत होतात.

पहाट म्हणजे यांत्रीक घड्याळाचा गजर. जागही त्याच आवाजाचीच. इथे अस्ताअस्तावर सुर्य उगवत नाही. कारण या शहरांत ऋतू नसतात. ऋतू नसतात; कारण पहाट नसते, आकाश नसते. पानांचे डोळे आणि फूलांच्या पापण्या नसतात. आणि क्षीतीजही नसते. शहरी खूराड्यांच्या खीडकीतून जेवढे आकाश दिसते त्याला आभाळाचे कुठलेच संदर्भ नसतात. बुढीचे खाटले, शुक्राची चांदणी, पावसापूर्वी गारवा आलेला ढग़, अस्ताच्या सूर्याच्या डोळ्यांमधील मस्तीची नशा, संध्याकाळच्या सावल्या, अंगावरील शेवंतीचा सुगंध असे काहिच नसते. खुराड्यातल्या या आभाळाला उगवती आणि मावळतीचे रंगही नसतात. असे रंग असायला आभाळाची पाटी कोरी असावी लागते. शहराच्या या आभाळात मानवी पाखरांच्या भूकेचे ढग दाटलेले असतात. शहरात आलेली ही पाखरे, मग काही दिवसांनी आभाळाकडे बघू शकणारे ऋतूपर्ण डोळेही गमावून बसतात. डोळ्यांत आभाळ साठवणारे डोळे आणि लचकदार जास्वंदी फांदीवर स्नेहाचे नक्षी कोरणार्र्या चोची गमावलेल्या या शहरी पाखरांची दखल ऋतू घेत नाहीत. या पाखरांना ऋतूवेगेळे शहर जे दाखवील तेच दिसते. खुराड्यातून दिसणार्र्या आभाळात एखादेवेळी दूरून जाणारे विमान, एखाद्या ईंडस्ट्रीचा शेवाळलेला धूर आणि आपल्या डोळ्यांतून बाहेर पडलेल्या स्वप्नांचा पूर याशिवाय काहीच दिसत नाही.

या शहराला त्याचे पाळण्यातले नाव नसते आणि ज्या शहराला पाळण्यातले नाव नसते तिथे ऋतू येत नाहीत. ऋतूंना तिथे जाताच येत नाही. मग हे विनाऋतूंचे शहर ऋतूवेगळे होते. या ऋतूवेगळ्या शहरात उन्हाळा येत नाही, ऊन येते. हिवाळा येत नाही, थंडी येते. पावसाळा येत नाही, पाऊस मात्र येतो. पा पाऊस आभाळातून आला की, कूणाच्या डोळ्यांतून कोसळला हे कळत नाही. ते माहित करून घेण्याच्या भानगडीत कुणी पडत नाही. कुणाकडे तेवढा वेळही नसतो. या ऋतूवेगळ्या घडामोडींना ऋतूचे संदर्भ नसतातच. ऋतूवेगळ्या पावसाला बेडकांच्या बडबडीची माहिती नसते. जमिनीत राबतांना तुडविणार्र्या पायांचे श्रमही ठाउक नसतात. आषाढाने मोडलेल्या मौनाचीही त्याला जाणीव नसते आणि सगळ्यात भिषण म्हणजे या पावसाला हिरवेपणाची ओढ नसते. उन्हाला कोकीळेचा कंठ नसतो आणि मोहोराचा गंधही नसतो. थंडी गुलाबी मस्तीची साय पांघरून येत नाही. असे विनाजाणिवांचे मोसम शहरात येउन जातात्. ऋतू येत नाहीत; तरीही गावातून परागंदा झालेली पाखरे मात्र शहरातल्या या बेभरवश्याच्या निस्तेज मोसमांनाच ऋतू समजतात. गावाने रसद तोडली असल्याने शहरातल्या फसव्या मोसमांना आपलेसे करणे, असे अनिवार्य होऊन जाते. ऋतूवेगळे शहर मग पाखरांचे प्राक्तन होते.

"ग्रीष्मपर्व"

पांथस्थांनी गर्द सावलीतला गारवा शोधावा, असेच सध्याचे दिवस आहेत. उन्हं तापू लागली आहेत. सावल्याही आता करपू लागल्या आहेत. सुस्तावलेल्या गर्भारशिणीसारखे दिवस जडावलेले आहेत. पळसाचे निखारे देखील विझले आहेत. चटोर हिरवी पाने उगाच ऊन्हाला वाकुल्या दाखवतात आणि उन्ह आणखीनच चिडचीडी होतात.
फुलांनी सारी उमेद सोडावी, असं वातावरण तापलंय्. आताशा पहाट होते, पण सकाळ होतच नाही. एकदम दुपार होते. वैशाखातल्या दिवसाचे एकच रखरखीत वास्तव असते... टळटळीत दूपार!

प्रत्येकच ऋतूचा आपला एक चेहरा असतो. वैशाखाचा चेहरा म्हणजे दुपार. तसे कूठलेच ऋतू आपले नसतात. ऋतूंचे सगळे संदर्भ आपल्या गरजांशी बांधले असतात. गरज भागली की ऋतूही नकोसे होतात. कुठल्याही ऋतूचा असा नकोसा होत जाणारा उत्तरार्ध जीवघेणा असतो. ऋतूंचे असे जळत जाणे म्हणजे वैशाख. अशातही उमलणार्र्या फूलांचे दहन केले तर राख होईल का? असे प्रश्न ऋतूंना पडू नयेत. तसे ते पडतही नाहीत. फूलं जाळण्याची क्रुर कल्पना एखाद्या ऋतूला सुचू नये. फुलांचे कोमेजणेच कातर करते. फुल जळायला लागली तर...? ऋतूच्या अश्या अतिरेकाची तक्रारी फुलांनी कुणाकडे करायची? प्रत्येक बहरानंतर असे जळणे हेच फुलांचे प्राक्तन असते का? ऋतंचे बेगुमान हल्ले परतवून लावण्याचे सामर्थ्य फुलांच्या कुठल्याच पिढीने कमावलेले नाही. मग फुलं बिचारी सावली शोधतात. झाडं पाणी देणारे हात शोधतात. वैशाख वणवा मात्र दुष्टासारखा नेमका नकटेपणा करतो. जाळणारी उन्ह अशा पाणीभरल्या ओंजळी शोधून काढतो. आधी ओंजळीतं पाणी शोषून घेतो नि मग ओंजळीच्या हातांची उमेद संपवितो. सावलीभरल्या जंगलात वृक्षाच्या सावलीत वाहणार्र्या निशःब्द झर्र्याच्या तोंडचे पाणीही हा वणवा पळवीतो. गाणार्र्या कोकीळेच्या पायातील पैंजणं तोडतो. इतकेच नव्हे, तर सांजवेळी हंबरणार्र्या निळ्या डोळ्यांच्या गाईंच्या हंबरण्यातला ओलावाही सुकवितो. हा वणवा डोळ्यांतील स्वप्नंच नव्हे, तर स्वप्नांसह डोळे पळवितो. म्हणून ऋतू असे बेइमान व्हायच्या आधीच वडाच्या झाडाखालच्या पडक्या मंदिरात झर्र्याचे पाणी, कोकीळेची पैंजणं, गाईंचे हंबरणे आणि स्वप्नभरले डोळे जपून ठेवावेत. पाणी देणार्र्या ओंजळींचे सपिंडी दान करावे. असे केल्याने एक होते. ऋतू कितीही बेईमान झाला, तरी गाभार्र्यातील ओलावा मात्र कायम राहतो. ऋतूंची पाठ फीरली की, रात्रीच्या कोरड्या अंधारात कोकीळेला तीची पैंजणं मंदिराच्या गाभार्र्यात सहज सापडतात. पहाटेला मग गाणे शोधत भटकावे लागत नाही. अन खास म्हणजे ऋतूबदल होतांना त्रास होत नाही.

उन्हं मंदिराच्या गार गार गाभार्र्यात शिरतच नाहीत, असे नाही. देव जागविणारी भलीमोठी घंटाही उष्ण होते. चिरेबंदी दगडाच्या जोडाईतून आत शिरलेली वडा-पिंपळाची मुळं कोरडी पडतात. पण जीर्ण मंदिराच्या दगडांवरची त्यांची श्रद्धा मात्र अभेद्य असते. कदाचित या श्रद्धेचेच पाणी होत असावे. वैशाखातली एकट दुपार गारवा शोधत मंदिरात विसावलेली असते. ही दुपार एकटी असते. तहानलेली असते. वैशाखातल्या मध्यान्हीचे एक बरे असते. तीला ओलाव्याची आस असली तरी आशा मात्र नसते. अशी कोरडीठण्ण दुपार खूप प्रामाणीक वाटते. अपेक्षांचे ओझे ती वहात नाही. चैत्र मिलनानंतर अस्तीत्त्व विलग होतांना ती उसासत असते की, आषाढातल्या गच्च ओलेत्या प्रणयाच्या कल्पनेनं तिचा ऊर धपापत असतो. कानशिलं तापलेली असतात आणि लज्जेनं ती लाल झाली असते... ऋतूंशी एकरूप झालेल्यांना देखील हे कळत नाही.

वैशाखातली दुपार अशी अनाकलनिय असते. चिरेबंदी वाड्याती बंदिस्त प्रणयिनीसारखा तिच्याही डोळ्यांत प्राजक्त फुलला असतो. अन त्यालाही तीच्या सात्त्वीकतेची जोड असते. पिडेने तळमळणार्र्या अशा दुपारीच, मोगर्र्याच्या सुगंधाचा प्रकाश कसा असेल किंवा समईतल्या ज्योतीला सुगंध असतो का, असे प्रश्न पडतात. प्रकाशाचा सुगंध आणि सुगंधाचे तेज नेमके अश्या वेळी एकांतात गाठतात. असा एकांत फार कठीण असतो. देहातून आत्मा सोलून काढणारा असतो. अश्या वेळी ती गुलनार तळ्याकाठच्या तप्त संगमरवरी चबुतर्र्यावर बसून तळ्यातल्या निळ्या कमलफूलाकडे बघत असते. तिच्या डोळ्यांत वैशाख सर्व अंगांनी प्रकटला असतो. तेवढ्यात तो तीथे येतो. ती युवराज्ञी. तो एक पंचहजारी मनसबदार... पण डोळ्यांत अंगार कधी, कुणासाठी पेटणार, हे कुणालाच ठरवता येत नाही. अंगार ठरवून पेटवता येत नसतो. पेटला, की तो थोपवताही येत नाही... तळ्याच्या पाण्यात तिच्या प्रतिबंबाच्या नेमके मागे त्याचे प्रतिबिंब... सूर्य पाण्यातही अंगार फूलवित असलेला. ती सहेतूक त्याच्याकडे बघते. भाल्याच्या टोकाने कमळाचे फूल खुडून ते झर्रकन तीच्या पायाशी ठेवून तो निशःब्द निघून जातो. अशावेळी उन्ह बोलकी होतात. नेमके तेच सांगून जातात. पण ऋतूंचे असे कोवळेपण करपल्या जीवांना पचत नाही. अंधाराचे खबरे उन्हातल्या अशा आयुष्य उजळून टाकणार्र्या गोष्टी जाउन सांगतात. मग त्याला मरणाच्या लढाईला पाठवले जाते... तिला त्याच्या मृत्यूची बातमी कळते, तेव्हा ती डोळ्यांत गुलाबपाणी टाकल्याचा बहाणा करून रडून घेते. असे अनावर बहाणे डोळ्यातून सांडले की, वैशाखाचा वणवा होतो.
तगड्या सरदाराच्या अश्या मृत्युची ही गोष्ट आठवली की, मालकाच्या आठवणींनी शुभ्र अश्व सैरभैर होतात. चौखूर उधळतात. धुळीचे सुक्ष्म निखारे वारा उडवून नेतो. पाचोळा गरगरत राहतो. वणव्याची वावटळ होते. गावशिवेजवळच्या त्याच्या समाधीवरून निघालेली ही वावटळ गावकूस ओलांडते. वावटळीने गावाचा उंबरठा ओलांडणे तसेही अशुभच असते. अश्या वेळी सूर्यकिरणांना धार येते आणि पाचोळ्यांचे अस्त्र होतात. अशा वेळी गाव आपले नसले तरी गावचे स्मशान आपले असते. भगभगीत उन्हात विहरीच्या पाण्याने अंग धुवून स्मशानजोगी जागराला सिद्ध होतो. धनावरची नागिण बिळ सोडून स्मशानातल्या मंदिराच्या गाभार्र्याकडे धावते... हे असे एखाद्या लहानश्या गावातच घडते असे नाही, महानगरातही घडते. हळवे काळीज जीथे असेल, तीथे असेच घडण्याची शक्यता असते. अशी काळीजवेळ झाली की, ओल्या डोळ्यांच्या हळव्या माणसांनी मेंदिभरले हात घट्ट धरावे. कारण वैशाखातली संध्याकाळ सूर्याचे तेज कुशीत वाढवणारी असते. ती हळूवार असते, पण कोरडी असते. संध्याकाळचे असे कातर कोरडेपण अंधाराला फावणारे असते. काळीजवाल्यांना मात्र ही संध्याकाळ हळूच अंधाराच्या दरीत नेते. या अंधारदरीतून ओरखडाही न पडता बाहेर पडायचे असेल तर मोगर्र्याची फूलं गजर्र्यात माळून ती काठावर उभी असते. पडक्या वाड्याच्या देवडीपाशी आई समईसारखी तेवर असते. देव्हार्र्यात धूप दरवळत असतो. वैशाखातल्या सांजभूलीला फसायचे नसेल तर ओंजळभर मोगर्र्याची फूलं, समईसाठी तेल अन धूप राखून ठेवला पाहिजे. असे एकदा झाले, की वैशाखातली संध्याकाळ स्नेहमय होते. जेष्ठातला पाऊस मग सहजगत्या येतो. पण त्यापूर्वी जमिनिला तडे गेले पाहिजेत. त्याशीवाय पावसाला चिखल करायला मजा येत नाही. वैशाख म्हणूनच पेटत रहायला हवा.

मोगरेपणाच्या गोष्टी

गावांपासून बिछडल्यावर 'राशनकी कतारोंमें' दिसण्याच्या व्यथा बऱ्याच जुन्या. किमान औद्योगिक क्रांतीएवढ्या तरी. आता अख्ख्या जगाचं ग्लोबल खेडं बनताना या व्यथा अधिक तीव्र बनताहेत. या व्यथांमध्ये नात्यांंमधला ओलावा आटल्याची वेदना सर्वात मोठी. तरल मनांना त्याहीपेक्षा हळवी करते ती निसर्गापासून दुरावल्याची खंत. शहरीकरण वाढत चाललंय. बागांमध्येही हिरवळीच्या ऐवजी काँक्रिटी जॉगिंग ट्रॅक बनताहेत. पिंडाला शिवण्यासाठी कावळेही मिळत नाहीत. त्यातून शहरी बनण्याची खंत एकट्यादुकट्याची न राहता हळूहळू सार्वत्रिक होत चालली आहे.

या सार्वत्रिक खंतावण्याचं द्योतक म्हणून पेपरांमधल्या हवामानविषयक बातम्यांकडे बघता येईल. पेपरात निसर्गातल्या बदलांची दखल मोठ्या प्रमाणात घेतली जातेय. थोडी रिमझिम झाली... ऊन मी म्हणतंय... वारं झोंबू लागलंय... या बातम्यांना पहिल्या पानावर ठळक जागा मिळतेय. 'आज शहर में मौसमकी पहली बरसात हुई', असे लाइव्ह चॅट टीव्ही चॅनलवर सहज दिसतात. आताआतापर्यंत वातावरणातले बदल म्हणजे नेहमीचे ऋतू आता हॅपनिंग बनलेत. मग या ऋतूंवर अग्रलेख लिहिले गेले, तर कुठे बिघडलं?


'तरुण भारता'त श्याम पेठकरांनी लिहिलेल्या साप्ताहिक अग्रलेखांचं 'ऋतुस्पर्श'हे पुस्तक आलंय. यातल्या ललित लेखांचा विषय आहे, बदलणारा निसर्ग. पहिला लेख वसंताची चाहूल घेऊन येतो. मग पाठोपाठ प्रत्येक आठवड्याला निसर्गात होणारे बदल टिपत. त्यावर भाष्य करत, कुठे अध्यात्माची डूब देत, श्यामभाऊ वर्षभराच्या ऋतुंची रपेट घडवून आणतात. विषय तसा नवा नाही. अनेक दिग्गजांनी यावर लिहिलंय. पण जो तरल, हळवा आणि जिवंत अनुभव 'ऋतुस्पर्श' देतो, त्याला जवाब नाही.


या कविताच. गद्यात लिहिलेत म्हणूनच लेख म्हणायचे. पुस्तकाचं नाव, मांडणी, मुखपृष्ठ सगळंच कवितासंग्रहाला साजेसं. 'भिजपाऊस', 'पाऊसवेणा', 'भादव्यातले दिवस', 'चंदसुगीचे दिवस', 'शिशिराचे चाळे' ही काही लेखांची नावंसुद्धा लेखांची काव्यत्मता अधोरेखित करतात. रुढार्थाने कविता नसूनही हे लेख कविता वाचण्याचा आनंद आणि समाधान देतात. एक समृद्ध करणारा अनुभव देतात. उदाहरणादाखल 'मोगरा' या लेखातला उतारा. '... धरेच्या अधरातील पाणीच तेज शोषून घेतं. समागमाआधीचं उन्मुक्त तहानलेपण घेऊन माती सैरभैर होते. तापलेला वारा उगाच तिच्याशी खेळ मांडतो. वाऱ्याच्या अशा दांडगट विनयभंगानं वातावरण उसवत जातं. अस्तित्व पिसाट होतं... सारं सारं चिरडून टाकण्याच्या अवस्थेत फुलांनी कसं फुलावं? फुलांकडे आर्त सुगंध असतो. हळवे रंग असतात. पण तापट अन्यायाला करडा विरोध करण्याचं धैर्य नसते. अशा जाळून टाकणाऱ्या, तहानलेल्या वातावरणात मोगरा मात्र धैर्याने फुलतो. मिलनाच्या आतुरतेचं अत्यंत मोहक, सुगंधी रूप म्हणजे मोगरा.' मोगऱ्याच्या या वृत्तीला लेखकाने वापरलेला शब्द खूप छान आहे, मोगरेपणा.

जगभरच्या माहितीचा स्फोट आपल्या कवेत घेण्यासाठी धावधाव धावणाऱ्यांना 'ऋतुस्पर्श' आपल्या आत डोकावायला भाग पडतं. रोजच्या रोज निसर्गात एवढं काही घडतं आणि ते इतकं सुंदर आहे. त्या सौंदर्याची झुळूकही आपल्यापर्यंत येत नाही, एवढे आपण करंटे बनलो आहोत का, असा सवाल उभा राहतो. उन्हाळा, पावसाळा, हिवाळा हे शाळेत शिकलेले तीन ऋतूच आपल्याला कसेबसे माहित असतात. निसर्गातल्या नवनव्या रूपांची दखल घेणाऱ्या सहा ऋतुंची नावंही आठवत नाहीत. अशावेळेस 'ऋतुस्पर्श' जादूच्या पेटाऱ्यातून काढाव्यात तशा एकेक गोष्टी सांगत आपल्याला चाट पाडतं. याविषयी राजन खान यांची नोंद आहे, 'निसर्ग, भाषा आणि माणूस यांचा घोळमेळ या पुस्तकात शब्दातीत एकजीव झाला आहे.'

पेठकरांनी तरल विरुद्ध कोरडेपणातला संघर्ष यात उभा केलाय. स्वत:च्या तरलतेवर शहरी कोरडेपणाचा हल्ला लेखकाला अस्वस्थ करतो आहे. त्या अस्वस्थतेची हळवी सावली पुस्तकभर जाणवत राहते आणि पुस्तकाला उंचीवर नेतेे. निसर्ग लेखकाच्या जाणीव आणि नेणीवेशी एकरूप झाला आहे. पण आता त्यांच्या काडीमोडाचा प्रवास सुरू झाला आहे. त्यातून लेखक निसर्गाच्या आणखी जास्तीत जास्त जवळ जाण्यासाठी धडपडतो आहे. ही धडपड प्रेमात पाडणारी आहे.

' ऋतुस्पर्श'ची भाषा निसर्गात डुंबणारी आहे. शिवाय त्याला विदर्भाच्या मातीचा वासही आहे. पण त्यातला शब्दांचा फुलोरा कधीमधी खटकतोही नक्की. शिवाय सोपेपणाच्या नावाखाली भाषेच्या सपाटीकरणाच्या जमान्यात यातली भाषा थोडी जडही वाटू शकते. श्रीमंतीचं प्रदर्शन म्हणून दागिने सुंदर दिसतातच असे नाही. दागिने मिरवण्यासाठी सौंदर्यांत वेगळी नजाकत आणि दिमाख असावा लागतो. 'ऋतुस्पर्श' मध्ये उपमा-उत्प्रेक्षांचे अलंकार भरघोस लगडलेले आहेत. आनंद हाच की ते मिरवण्यासाठीची नजाकत आणि दिमाखाचं रसरशीत मिश्रण पेठकरांच्या भाषेच्या सौंदर्यात आहे.
....................................
ऋतुस्पर्श : श्याम पेठकर
विजय प्रकाशन,
पानं १५९
किंमत १५०